Cây Ba kích tím

Cây Ba kích tím

Cây ba kích thuộc họ Cà phê là loại cây mọc hoang ở ven rừng, trên đồi rậm giữa các bụi bờ phía Bắc của Việt Nam như: Thái Nguyên, Quảng Ninh, Bắc Giang. Gần đây, ba kích tím được trồng ở nhiều vùng rừng núi và đồng bằng. Rễ cây Ba kích trong đông y có tác dụng trừ phong thấp, tráng dương, bổ thận.

1. Giới thiệu về cây Ba kích tím

Ba kích có tên khoa học là Morinda officinalis How, thuộc họ họ cà phê (Rubiaceae) còn được gọi với tên khác như là cây ruột gà, ba kích thiên. Cây được tìm thấy mọc leo thành các bụi nhỏ ở ven các khu rừng có độ cao dưới 500m.

Đặc điểm thực vật:

Cây ba kích tím dạng dây leo, thân thảo, mảnh, toàn thân bao phủ lớp lông mịn. Lá đơn, mọc đối xứng, có hình bầu dục hoặc hình mác, lá thuôn nhọn, khá cứng, đuôi lá hình tròn hoặc hình tim. Phiến lá non có màu xanh nhạt, và chuyển sang màu trắng mốc khi già, khi lá khô có màu nâu tím. Hoa ba kích có màu vàng hoặc trắng, kích thước khá nhỏ thường tập trung thành đám nhỏ ở đầu cành, một số lá đài nhỏ phát triển không đều xếp chồng lên nhau tạo thành đài hoa. Hoa ba kích thường nở rộ vào khoảng tháng 5 hay tháng 6. Quả ba kích hình cầu lồi lõm, quả kép có phủ lông, khi chín chuyển màu đỏ cam. Mùa quả bắt đầu từ tháng 7 đến tháng 10.  Bộ phận được khai thác sử dụng là  rễ. Rễ cây ba kích được sử dụng làm dược liệu, một số cây có kích thước lớn, rễ phình to nên thường được gọi là củ. Rễ cây ba kích có hình trụ tròn hoặc hơi dẹt, cong queo, mỗi đốt dài 3 cm trở lên, đường kính 0,3 cm trở lên. Mặt ngoài rễ ba kích có màu nâu xám hoặc nâu nhạt, có nhiều vân dọc và ngang, có nhiều chỗ nứt sâu tới lõi gỗ. Mặt cắt qua rễ ba kích có phần thịt dày màu tím xám hoặc màu hồng nhạt, ở giữa là lõi gỗ nhỏ màu vàng nâu.

Bộ phận dùng làm thuốc của cây ba kích là phần rễ, có thể đào lấy quanh năm, nhưng tốt nhất là vào mùa thu đông. Rễ ba kích sau khi đào về được rửa sạch đất cát, loại bỏ rễ con, sau đó đem phơi khô tới khi không dính tay, đập nhẹ cho bẹp, rồi tiếp tục phơi đến khô hoặc sấy nhẹ đến khô.

Thành phần hóa học:

Rễ cây ba kích có chứa thành phần hóa học chính là các hợp chất anthranoid như là: Tectoquinon, 1 – hydroxyl – 2, 3­ dimethyl – anthraquinon. Ngoài ra trong rễ ba kích còn có antraglycozid, các hợp chất iridoid như asperulosid, morofficialosid; đường glucose, fructose, sucrose và fructo-oligosaccharides, nhựa, acid hữu cơ, morindin, phytosterol, ít tinh dầu.

2. Trồng, thu hái và sơ chế

Cây ba kích trồng từ cây giống có thể thu rễ sau 3 năm. Thời điểm thu hoạch lý tưởng nhất trong năm là vào khoảng tháng 10 đến tháng 11. Khi thu hoạch lưu ý đào rộng để có thể thu được toàn bộ phần rễ của cây. Ba kích tốt có đặc điểm rễ to, củ chắc, cùi dày, màu tía là tốt nhất. Nếu  ba kích rễ bé, cùi mỏng nhưng màu trong là có thể dùng được.

Sơ chế ba kích bằng cách:

1. Rửa sạch toàn bộ rễm để ráo nước
2. Dùng dao nhỏ khía nhẹ để tách kiểm tra phần lõi của của ba kích
3. Sau đó dùng dao tách nhẹ nhàng phần thịt ba kích và rút bỏ lõi.
4. Với mục đích ngâm rượu hay làm thuốc thì cũng chỉ nên sử dụng phần thịt và loại bỏ lõi.

* Các cách bào chế thuốc với củ ba kích:

1. Ngâm rễ ba kích khoảng 1 đêm trong nước câu kỷ tử cho đến khi mềm, sau đó lại ngâm khoảng 1 đêm với rượu . Cuối cùng vớt củ ba kích ra rồi đem sao vàng cùng với cúc hoa, nhớ bảo quản trong lọ có nắp đậy kín để dùng được lâu dài.
2. Giã dập cam thảo, sắc với nước, sau đó lọc bỏ phần bã. Tiếp đến, cho ba kích vào nấu cho đến khi ba kích mềm, xốp thì rút bỏ lõi và mang phần thịt đi phơi khô.
3. Ngâm ba kích với rượu 1 đêm cho mềm rồi lấy ra cắt nhỏ, sấy khô và bảo quản trong lọ thủy tinh kín, để tránh ẩm mốc.
4. Trộn khoảng 1 kg ba kích với 20 g muối rồi đem lên hấp cách thủy cho đến khi rút được phần thịt ba kích, sau đó mang đi phơi khô và để dành dùng dần.
5. Ba kích đem rửa sạch, ủ mềm, lột bỏ phần lõi, thái nhỏ rồi đem tẩm rượu và ủ khoảng 2 tiếng. Sao vàng hoặc nấu hỗn hợp này thành cao lỏng, bảo quản ở nơi thoáng mát.

Rễ cây ba kích  được dùng làm thuốc, sau khi đào lên, rễ được rửa sạch, loại bỏ ruột sau đó phơi hoặc sấy khô. Rễ ba kích tươi bỏ  thường được các nhà thu hái phơi khô hoặc sấy khô, sau đó cắt thành các đoạn ngắn. Phần củ ba kích được sử dụng làm dược liệu có đặc điểm:

1. Củ hình trụ tròn, độ dài không cố định, có đường kính khoảng từ 1 đến 2cm.
2. Củ khá cứng, có cùi dày, vỏ có thể bóc được.
3. Mặt ngoài củ có màu vàng xám, sờ hơi nhám, có vân dọc theo chiều dài củ.
4. Phần lõi bên trong củ có màu tím hoặc hồng nhạt, ở giữa lại có màu nâu vàng.
5. Củ không có mùi, vị ngọt, hơi chát.

Một số cách bào chế dược liệu ba kích trong Y học cổ truyền:

1. Ba kích nhục: Lấy phần rễ ba kích sạch đồ kỹ hoặc luộc qua rồi rút bỏ lõi gỗ khi còn nóng, sau đó cắt đoạn, phơi khô;
2. Diêm ba kích nhục: Lấy rễ ba kích sạch đem trộn với nước muối cho đều, sau đó đồ kỹ, rút lõi gỗ, cắt đoạn phơi khô. Tỷ lệ pha trộn như sau 100kg ba kích thì dùng 2 kg muối và lượng nước vừa đủ hòa tan, lọc trong;
3. Chích ba kích: Lấy cam thảo giã dập, đem sắc lấy nước, bỏ bã rồi cho ba kích sạch vào đun tới khi mềm xốp có thể rút lõi gỗ. Sau đó rút bỏ lõi gỗ rồi cắt đoạn, phơi khô. Tỷ lệ pha trộn như sau 100 kg ba kích thì dùng 6 kg cam thảo.
4. Khi bào chế với muối có thể làm tăng khả dụng sinh học của các hoạt chất có trong ba kích.

3. Công dụng của cây Ba kích tím

Cây ba kích tím có nhiều công dụng bởi các thành phần hoạt chất có trong rễ. Oligosacarit trong ba kích có thể bảo vệ DNA của tinh trùng khỏi bị phá hủy bởi các tác nhân Ôxi hoá do đó ba kích có tác dụng tích cực trong điều trị vô sinh ở nam giới và tăng cường chức năng sinh sản.

Các hợp chất anthraquinone giúp tái hấp thu xương nên ba kích có tác dụng chống loãng xương.

Theo Y học cổ truyền, ba kích có tính hơi ôn, vị cay, ngọt, đi vào kinh gan, thận. Ba kích có công dụng làm ấm thận dương, mạnh gân cốt, chống viêm, trừ thấp, giảm đau. Ba kích thường được sử dụng trong điều trị các chứng bệnh liệt dương, di tính, dạ con lạnh gây không có thai, kinh nguyệt không đều, hay bị lạnh và đau bụng dưới, phong thấp tê đau.

Ba kích cũng hay được ngâm rượu. tùy vào cách ngâm rượu ba kích hoặc phối hợp với các vị thuốc khác sẽ có tác dụng chữa bệnh và bồi bổ sức khỏe. Nói chung rượu ba kích có những tác dụng đặc biệt sau:

1. Bồi bổ sức khỏe, bổ thận sinh tinh, giữ thời gian quan hệ được lâu.
2. Bổ sung thêm khoáng chất cho cơ thể, hỗ trợ bồi bổ sinh lý toàn diện, trị các bệnh liệt dương, di tinh, mộng tinh, bổ thận tráng dương kiện gân cốt, yếu sinh lý, tăng cường sinh lực, tăng khả năng cương dương.
3. Điều trị chóng mặt, mất ngủ, ngủ chập chờn, thần kinh mệt mỏi, lo âu đặc biệt đối với phụ nữ thời kì mãn kinh, kinh nguyệt không đều dùng rượu ba kích giúp hạn chế tình trạng kinh nguyệt thất thường, lo âu hồi hộp mất ngủ của thời kì mãn kinh.

Tại sao lại loại bỏ lõi:

Thực tế lõi ba kích không hề chứa những độc tố gây vô sinh hay gây nguy hại tới sức khỏe, theo một thói quen mọi người thường bỏ lõi trước khi sử dụng. Về bản thân lõi ba kích có vị chát nên nếu để cả lõi ngâm rượu sẽ làm giảm mùi vị cũng như chất lượng của rượu. Ngoài ra khi bỏ lõi việc ngâm hay sắc sẽ nhanh chiết rút được các hoạt chất. Chính vì vậy nên người ta vẫn loại bỏ ruột ba kích trước khi ngâm rượu. Một số nghiên cứu cho thấy trong lõi của củ ba kích có chứa rubiadin và carbohydrates có thể gây hại cho hệ tim mạch. Lõi củ ba kích không tốt, nó có thể đi ngược tác dụng của củ ba kích (có thể do tính chất âm dương?)

4. Cây Ba kích giá bao nhiêu? Mua ở đâu?

Với những chia sẻ ở trên có lẽ bạn đang muốn tìm một địa chỉ mua cây Ba kích để trồng tại vườn hoặc trang trại của mình để thu rễ ngâm rượu hay dùng làm thuốc chăm sóc, bảo vệ sức khoẻ tại nhà. Trên thị trường hiện nay có nhiều nơi trồng và bán cây Ba kích. Bạn có thể liên hệ với nhiều cơ sở sản xuất, ươm giống để có thêm thông tin. Bạn cũng thể thể liên hệ với Hợp tác xã Dược liệu Vân Đài để được tư vấn và hỗ trợ Cây giống, cách trồng, cách thu hái và sơ chế với thông tin đầy đủ nhất và chi phí thấp nhất!

• Liên hệ: Ông Đặng Quang Chiêm
• Giám đốc HTX Dược liệu Vân Đài
• Điện thoại: 0984552094
• Tư vấn: 0983926497

Bên cạnh cây Ba kích, Hợp tác xã Dược liệu Vân Đài còn có nhiều loại cây Dược liệu khác như: cây Địa hoàng, cây Giảo cổ lam 5 lá, cây Hoa hoè, cây Sâm tiên mao (sâm cau đen), cây Hương nhu, cây Cát sâm (sâm nam núi Dành), cây Ba kích tím, cây Đinh lăng, cây Xạ can, cây Hà Thủ Ô đỏ, cây Bách bộ, cây Gừng tím (ngải đen), cây Xáo Tam phân, cây Khổ sâm, cây Sâm Đại hành, cây Thiên niên kiện, cây Kim ngân hoa, Xạ đen, Hương nhu…

Hy vọng rằng với những chia sẻ ở trên, quý khách hàng có thể chọn lựa cho mình những cây Dược liệu giống phù hợp với mong muốn và vùng đất nơi mình muốn trồng và phát triển cây dược liệu!